Τα παιδικά εικονογραφημένα βιβλία είναι ένα θεραπευτικό εργαλείο. Ο μικρός αναγνώστης ακούει τις λέξεις, τις κοιτάει, ακόμα και αν δεν μπορεί να τις διαβάσει, τις συνδυάζει με τις εικόνες και τοποθετεί ασυνείδητα τον εαυτό του (ή κομμάτια του εαυτού του), αλλά και τους γύρω του στον εικονογραφημένο κόσμο, αποκτώντας έτσι σταδιακά την αίσθηση του εαυτού αλλά και του κόσμου που τον περιβάλλει. Οι εικόνες μάλιστα λειτουργούν ως συνδετικοί κρίκοι μέσω των οποίων το παιδί μπορεί να περάσει στο επόμενο στάδιο, σε αυτό, δηλαδή, της εσωτερίκευσης των γραμμάτων που φτιάχνουν τη λέξη σε συνδυασμό με την εικόνα.
Τα βρέφη
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Τα νεογέννητα δεν βλέπουν καθαρά και δεν μπορούν να συντονίσουν τα άκρα τους, δεν μπορούν να αγγίξουν, δεν μπορούν να μιλήσουν, δεν μπορούν να κατανοήσουν τι συμβαίνει γύρω τους, δεν έχουν ιδέα τι συμβαίνει μέσα τους. Το ανθρώπινο πλάσμα πριν γεννηθεί ξεκίνάει σαν ζωντανός οργανισμός μέσα στον περιβάλλοντα χώρο του μητρικού σώματος, αναπτύσσεται μέσα από εκείνο, και όταν γεννιέται συνεχίζει να αναπτύσσεται μέσα από τον εξωτερικό περιβάλλοντα χώρο που ορίζει η μητέρα και οι υπόλοιποι σημαντικοί άνθρωποι αυτού του περιβάλλοντος. Η μητέρα μιλάει, νανουρίζει, χαϊδεύει, αγκαλιάζει, ταΐζει και το μωρό ακούει, αισθάνεται, τρώει, αντιλαμβάνεται. Έπειτα, το βρέφος, μέρα με τη μέρα, βλέπει όλο και πιο καθαρά, ακούει ήχους και ξεκινά να συνδυάζει με κάθε ήχο μια ή και παραπάνω εικόνες. Κάθε μέρα του είναι και μια περιπέτεια, κάθε μέρα το μωρό «τρέφεται» με ερεθίσματα. Όλα αποκτούν σταδιακά όνομα, όλα τριγύρω μπαίνουν σε μια τάξη. Οι άνθρωποι, από τους οποίους περιστοιχίζεται αποκτούν χαρακτηριστικά, γίνονται μπαμπάς, μαμά, γιαγιά, παππούς, άντρας, γυναίκα, παιδί, αγόρι και κορίτσι. Το κάθε πλάσμα έχει ένα όνομα και ένα πρόσωπο. Τα αντικείμενα έχουν σχήμα, χρώμα και σύσταση. Τα στοιχεία της φύσης έχουν ονόματα και ούτω καθεξής.
Το πρώτο βιβλίο
Και κάπου εκεί, μέσα σε όλα τα ερεθίσματα, ο μικρός άνθρωπος πιάνει στα χέρια του το πρώτο του βιβλίο, ένα βιβλίο με ζωγραφιές, είτε πάνινο, είτε σκληρόδετο, με εικόνες που ξεπετάγονται ή που μένουν εκεί, ακίνητες σε κάθε σελίδα. Αυτές οι εικόνες δεν έχουν κανένα νόημα αν το μικρό παιδί δεν μπορέσει να τις συνδυάσει με μια εμπειρία. Αν δεν έχει μέσα του τις πληροφορίες για τα όσα απεικονίζονται, μέσω της φωνής του φροντιστή του, το μωρό δεν θα μπορέσει να δεθεί με καμιά εικόνα και κατ΄ επέκταση με κανένα βιβλίο. Ακούω συχνά γονείς να λένε πως το παιδί τους είναι πολύ μικρό και δεν καταλαβαίνει. Αν δεν εξηγούμε στα μωρά τι βλέπουν, τι ακούν και τι σκεφτόμαστε πως μπορεί να αισθάνονται, τότε είναι που δεν θα καταλάβουν. Τα εικονογραφημένα βιβλία πρέπει να διαβάζονται ξανά και ξανά και να δείχνει ο φροντιστής τις εικόνες στο μωρό δίνοντας εξηγήσεις.
Η απόλαυση της εικόνας
Όταν ξεκινά το παιδί να κατακτά το λόγο, τα πράγματα αλλάζουν. Ναι μεν επιθυμεί να του διαβάζουν τα βιβλία, αλλά περνά και χρόνο μόνο του, ξεφυλλίζοντας και «διαβάζοντας», επαναλαμβάνοντας αυτά που έχει ακούσει, αλλά και επινοώντας δικές του ιστορίες. Φυσικά, τα παιδιά πρέπει να έχουν αποκτήσει γνώση του κόσμου για να μπορούν να μεταφράσουν τις ιδιότητες της εικόνας, πέρα όμως από αυτό τα εικονογραφημένα βιβλία θα πρέπει να έχουν μια και μόνο μια ιδιότητα, αυτή της απόλαυσης!
Ο Άγγλος συγγραφέας, ζωγράφος και κριτικός τέχνης, John Ruskin, τo 1857 έγραψε ότι οι ενήλικες θα πρέπει να ανακτήσουν μια «αθωότητα του βλέμματος» παιδιάστικη, για να καταφέρουν να νιώσουν ευχαρίστηση μέσα από τις εικόνες. Αν παρατηρήσετε ένα παιδί την ώρα που περιεργάζεται ένα βιβλίο, κυρίως το αγαπημένο του, θα δείτε το πάθος στα μάτια του. Χαζεύει τις εικόνες, τις αγγίζει, κάποιες τις κοιτάει από πολύ κοντά και θέλει να επιστρέφει σε κάποιες συγκεκριμένες ξανά και ξανά.
Με άλλα λόγια, τα εικονογραφημένα βιβλία έχουν ένα σημαντικό χρέος, να μεταδώσουν απλή ευχαρίστηση μέσα από ιδιαίτερα πολύπλοκους τρόπους και να διακινήσουν νοήματα χάρη στα ποικίλα συστατικά τους. Οι εικόνες είναι εκεί με σκοπό να δείξουν στον αναγνώστη τι εννοούν οι λέξεις και συγχρόνως να δώσουν περιβάλλοντες χώρους, ώστε να δουν οι θεατές πώς μοιάζει και άρα τι σημαίνει ο κόσμος που υπονοείται μέσω των λέξεων.
Πολύπλοκη γνώση του κόσμου
Η Αγγλίδα φιλόσοφος Gillian Rose έγραφε πως το να κοιτάζεις προσεκτικά τις εικόνες συνεπάγεται, μεταξύ άλλων, το να στοχάζεσαι γύρω από τον τρόπο με τον οποίο αυτές προσφέρουν πολύ συγκεκριμένες οπτικές παραστάσεις κοινωνικών χαρακτηριστικών, όπως η τάξη, το φύλο, η φυλή, η σεξουαλικότητα, η αρτιμέλεια και ούτω καθεξής. Πλέον κυκλοφορούν αρκετά εικονογραφημένα βιβλία των οποίων οι εικόνες έχουν τη δύναμη να ενθαρρύνουν τα παιδιά να λαμβάνουν ως δεδομένες ακόμα και απόψεις για την πραγματικότητα που πολλοί ενήλικες δεν επικροτούν. Έτσι οι μικροί θεατές-αναγνώστες των φαινομενικά «απλών» εικονοβιβλίων αποκτούν πολύπλοκη γνώση του κόσμου μέσα στον οποίο μεγαλώνουν και της θέσης που κατέχουν μέσα του ως άτομα, αναπτύσσοντας έτσι την αίσθηση του εαυτού. Στον απελευθερωμένο από τους νόμους της πραγματικότητας κόσμο των εικόνων που επικρατούν στα παιδικά βιβλία, η απτή πραγματικότητα αναστέλλεται για να δοθεί στην εσωτερική πραγματικότητα του θεατή-αναγνώστη μεγαλύτερος χώρος για να ξεδιπλωθεί.
Αναπαραστάσεις ψυχικών καταστάσεων
Το παιδί, ανάλογα με την καθημερινότητα του, θα επιλέξει και το κατάλληλο καρέ εικόνων, το κατάλληλο βιβλίο (το ίδιο συμβαίνει και σε εμάς τους μεγάλους φυσικά) σε μια προσπάθεια να ξαναβρεί όλα όσα αισθάνεται στην καθημερινή του ζωή, είτε αυτό γίνεται με ξεκάθαρο είτε με συγκεχυμένο τρόπο. Η κόρη μου, στα τρία της, όταν ξεκίνησε να πλένει μόνη τα δόντια της και να έχει, λοιπόν, συνείδηση του τι σημαίνει αυτό για την υγιεινή του στόματος της, είχε για μεγάλο χρονικό διάστημα την επιθυμία να “κοιμάται αγκαλιά” με ένα εικονογραφημένο βιβλίο, το οποίο αναφερόταν σε μια κακιά μάγισσα που ήθελε να έχει μόνο εκείνη λαμπερό χαμόγελο και όλοι οι άλλοι σάπια δόντια, μέχρι που «βρήκε τον μπελά της» από ένα έξυπνο κοριτσάκι το οποίο έτρωγε γλυκά, αλλά έπλενε τα δόντια του και έτσι την κέρδιζε στη λάμψη του χαμόγελου. Η μικρή ξεφύλλιζε το βιβλίο και μέσα στις εικόνες του προσπαθούσε να διαπραγματευτεί την επιθυμία της να φάει γλυκά και φυσικά ερχόταν αντιμέτωπη με τον φόβο μην χαλάσουν τα δόντια της.
Είναι πολύ σημαντικό να μπορέσουν τα παιδιά να διαμορφώσουν αναπαραστάσεις των ψυχικών καταστάσεων τους, ώστε να μπορέσουν να αποστασιοποιηθούν από αυτές, να τις ελέγξουν και να τις ξεπεράσουν. Γι’ αυτό και οι μικροί αναγνώστες είναι δεκτικοί σε εικόνες που παρουσιάζουν τον κακό λύκο ή μάγισσες ή ακόμα και ήρωες που έρχονται αντιμέτωποι με τραγικές καταστάσεις και εν συνεχεία σώζονται. Οι καταστάσεις αυτές επαναφέρουν τα παιδιά ασυνείδητα σε πρώιμες αγωνίες και επιθυμίες τους.
Συμβολοποίηση
Βέβαια, σήμερα τα εικονογραφημένα βιβλία αναπαριστούν όλο και λιγότερους κακούς, μάγους, μάγισσες, δράκους και λοιπούς τρομαχτικούς (αντι)ήρωες. Υπάρχει, επίσης, μια τάση τα κείμενα να είναι εντελώς αφαιρετικά και οι εικόνες να πρωταγωνιστούν και μάλιστα τελευταία τυπώνονται όλο και πιο πολλά βιβλία με μόνο εικόνες. Νομίζω πως χρειάζονται όλα τα είδη βιβλίων, ακόμα και τα πιο διδακτικά, που βέβαια εξυπηρετούν περισσότερο τους ενήλικες μιας και τους βοηθούν στην επικοινωνία με το παιδί. Σκέφτομαι, όμως, πως στις βιβλιοθήκες των παιδιών θα πρέπει να υπερτερούν εκείνα τα βιβλία που έχουν γραφτεί και έχουν εικονογραφηθεί για να εξυπηρετούν τους μικρούς αναγνώστες. Αυτό σημαίνει πως οι εικόνες τους θα πρέπει να εξυπηρετούν την ψυχική διεργασία της συμβολοποίησης. Τα παιδικά εικονογραφημένα βιβλία μπορούν να λειτουργήσουν «θεραπευτικά» μόνο αν επιτρέψουν στον αναγνώστη τους να «ταξιδέψει», να ονειροπολήσει και να διοχετεύσει τις αγωνίες και τις επιθυμίες του μέσα στις λέξεις και στις εικόνες τους.
Προτείνω να κάνετε συχνές επισκέψεις με τα παιδιά σας, ακόμα και αν είναι πολύ μικρά, σε βιβλιοπωλεία και βιβλιοθήκες και εκεί να ψάξουν μαζί σας ή και μόνα τους στα ράφια, να τους διαβάσετε τίτλους, αλλά κυρίως να τα αφήσετε να ξεφυλλίσουν όσα βιβλία τούς έχουν τραβήξει την προσοχή. Εμπιστευτείτε τα και σεβαστείτε την επιθυμία τους να πάρουν κάποιο βιβλίο, ακόμα και αν εσείς δεν θα το εγκρίνατε γιατί π.χ. είναι τρομαχτικό. Τα εικονογραφημένα βιβλία που επιλέγει ένα παιδί σίγουρα εκφράζουν την κατάσταση την οποία βιώνει, μην διστάσετε να προβληματιστείτε, καλό είναι να συμβαίνει αυτό στους γονείς. Παραφράζοντας ένα γνωστό ρητό, θα πω «πες μου ποιο βιβλίο διαβάζεις να σου πω τι διαπραγματεύεσαι». Αφήστε, λοιπόν, τα παιδιά σας να αναζητήσουν ελεύθερα το «γιατρικό τους». Καλές αναγνώσεις και καλούς προβληματισμούς σάς εύχομαι.
Η Σουζάνα Παπαφάγου είναι κλινική ψυχολόγος, ομαδική- οικογενειακή ψυχοθεραπεύτρια. Θα τη βρείτε στο soultraveler.gr
