Γενικά
Ο κόσμος γύρω μας μπορεί να φαντάζει τρομακτικός στον καθένα μας κάποιες φορές, πολύ περισσότερο, όμως, για ένα μικρό παιδί, από τη στιγμή που ο κόσμος αυτός είναι ακόμα στο μεγαλύτερό του μέρος άγνωστος και απρόβλεπτος.
Ο φόβος, το άγχος και η ανησυχία είναι συνήθη αισθήματα στη διάρκεια της παιδικής ηλικίας και ανήκουν στη σφαίρα της φυσιολογικής εξέλιξης. Στις περισσότερες των περιπτώσεων, είναι παροδικά, σε ορισμένα, όμως, παιδιά μπορεί να έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχική τους ισορροπία και να περιορίζουν σε μεγάλο βαθμό την καθημερινότητά τους.
Ο φόβος
Ο φόβος είναι ίσως το βασικότερό μας αίσθημα και έχει τη μεγαλύτερη αξία όσον αφορά στην επιβίωσή μας. Αυτό σημαίνει πως είναι απόλυτα φυσιολογικό να φοβόμαστε. Ο φόβος είναι το αίσθημα εκείνο που δημιουργείται από κάτι που βιώνεται, μια δεδομένη στιγμή, ως απειλητικό. Μπορεί να εκφρασθεί με διάφορους σωματικούς τρόπους, όπως εφίδρωση, αύξηση των παλμών της καρδιάς, απώλεια του χρώματος του προσώπου, τρεμούλιασμα κ.ά., που αποσκοπούν στην προετοιμασία της αντιμετώπισης κάποιας επικείμενης απειλής. Συνδέεται, όμως, και με κάποιας μορφής πράξη, π.χ. την αντιμετώπιση μιας επικείμενης απειλής ή την τροπή σε φυγή.
Ο φόβος είναι, επίσης, και ένα υποκειμενικό αίσθημα. Όλοι φοβόμαστε και επειδή, κατά παράδοξο τρόπο, το αίσθημα αυτό ασκεί μια ιδιαίτερα έντονη έλξη επάνω μας, η βιομηχανία του θεάματος έσπευσε να το εκμεταλλευθεί με διάφορους τρόπους και στο μέγιστο δυνατό βαθμό.
Ο φόβος των παιδιών ακολουθεί την ψυχο-συναισθηματική τους εξέλιξη. Καθώς το παιδί μεγαλώνει, διαφοροποιείται και ο χαρακτήρας των διαφόρων φόβων του. Αρχικά, φοβάται συγκεκριμένα πράγματα (π.χ. σκυλιά, έντομα, την ηλεκτρική σκούπα ή τις μηχανές που κάνουν έντονο θόρυβο κ.τ.λ.) που σταδιακά αντικαθίστανται από πιο αφηρημένους φόβους (π.χ. θάνατο, ασθένεια κ.ά.).
Παιδί και άγχος
Το άγχος μπορεί να περιγραφεί με διάφορους τρόπους. Μπορεί να βιωθεί ως φόβος ή ως κάποιας μορφής ένταση ή πίεση, αναλόγως με το αν τονίζεται η ψυχική ή η σωματική του διάσταση. Το ήπιο άγχος αποκαλείται ανησυχία ή αγωνία, ενώ το έντονο άγχος βιώνεται ως τρόμος ή πανικός.
Η καθοριστική διαφορά ανάμεσα στο φόβο και το άγχος έχει να κάνει με το είδος του ερεθίσματος που προκαλεί το συναίσθημα και, πιο συγκεκριμένα, με το αν το ερέθισμα είναι εσωτερικό ή εξωτερικό. Φοβόμαστε κάτι που, με τη βοήθεια των αισθήσεών μας, θεωρούμε ως απειλητικό (εξωτερικό ερέθισμα).
Το άγχος μπορεί να θεωρηθεί ως ένας ανεπίλυτος φόβος. Το άγχος μπορεί να είναι ρεαλιστικό -εάν η κατάσταση είναι πραγματικά απειλητική και δεν επιτρέπει ούτε την αντιμετώπιση ούτε τη φυγή- ή μη ρεαλιστικό/νευρωσικό -εάν δεν γνωρίζουμε γιατί φοβόμαστε ή αν φοβόμαστε κάτι που στην πραγματικότητα δεν είναι απειλητικό/επικίνδυνο.
Το άγχος συνδέεται, επίσης, και με μια αίσθηση απώλειας ελέγχου. Φοβόμαστε, αλλά δεν ξέρουμε τι να κάνουμε για αυτό.
Τα πολύ αγχώδη παιδιά είναι, συνήθως, πολύ επιφυλακτικά και πιο εξαρτημένα από τους γονείς τους απ΄ό,τι άλλα παιδιά της ίδιας ηλικίας. Δυσκολεύονται να αυτονομηθούν και να εξελίξουν την αυτοπεποίθησή τους γιατί η συμπεριφορά τους κάνει τους γονείς πιο προστατευτικούς και παρεμβατικούς, ακόμα και σε καταστάσεις που τα παιδιά θα μπορούσαν να διαχειρισθούν μόνα τους. Ζητούν συχνά διαβεβαιώσεις από τους ενήλικες πως τίποτα το κακό δεν πρόκειται να τους συμβεί και έχουν την ανάγκη να βρίσκονται για όσο μεγαλύτερο χρονικό διάστημα γίνεται μαζί με τους γονείς τους.
Τα παιδιά που έχουν άγχος παραπονιούνται συχνά για διάφορα σωματικά συμπτώματα, όπως πόνο στην κοιλιά ή στο κεφάλι. Συχνές είναι, επίσης, και οι δυσκολίες ύπνου. Υπάρχουν διάφορες μορφές αγχωδών διαταραχών σε παιδιά. Οι πιο συνηθισμένες, όμως, είναι το άγχος αποχωρισμού και οι διάφορες ειδικές φοβίες. Σε αυτές προστίθεται -στην ηλικία των 8-12 χρόνων- και η κοινωνική φοβία και σε πιο περιορισμένη κλίμακα και η γενικευμένη αγχώδης διαταραχή που σπάνια εμφανίζεται νωρίτερα.
Πως αναγνωρίζονται πιθανά συμπτώματα άγχους στο παιδί;
Το άγχος και η ανησυχία είναι σε μεγάλο βαθμό εσωτερικά βιώματα και, για το λόγο αυτό, δύσκολα γίνονται αντιληπτά από τον περίγυρο. Το παιδί μπορεί να ντρέπεται για τις σκέψεις και τα συναισθήματά του ή να μη μπορεί να τα εκφράσει με λέξεις.
Ενδείξεις άγχους μπορεί να είναι οι δυσκολίες αυτοσυγκέντρωσης, η θλίψη, η άρνηση του παιδιού να πάει στο σχολείο, πόνος στην κοιλιά ή στο κεφάλι, όπως, επίσης, και η αποφυγή πραγμάτων ή καταστάσεων που άρεσαν πολύ στο παιδί προηγουμένως.
Τα μικρότερης ηλικίας παιδιά μπορεί να αρχίσουν να προσκολλούνται στους γονείς τους πολύ περισσότερο απ΄ότι νωρίτερα και να έχουν μεγάλες δυσκολίες να μείνουν ή να παίξουν μόνα χωρίς την παρουσία τους. Μπορεί, επίσης, να αρχίσουν να δείχνουν φόβο απέναντι σε άγνωστα πρόσωπα, να αρνούνται να κοιμηθούν μόνα, να φωνάζουν συνεχώς το γονιό τους ή να πηγαίνουν τα ίδια στο δωμάτιό των γονιών και, σε ορισμένες περιπτώσεις, να αρνούνται να φάνε μόνα τους ή να ζητούν βρεφική τροφή, αντί του συνηθισμένου καθημερινού φαγητού που έτρωγαν έως τότε.
Όταν μιλάμε για φοβίες, εννοούμε πως ο φόβος έχει αποκτήσει χαρακτηριστικά πανικού και γίνεται πιο εμφανής στην καθημερινότητα του παιδιού. Για παράδειγμα, ένα παιδί, που φοβάται και έχει άγχος για το μηχάνημα που κόβει το γρασίδι στον κήπο, μένει μακριά από αυτό όταν τύχει να το δει. Εάν, όμως, το άγχος και ο φόβος του εξελιχθούν σε φοβία, μπορεί να μην θέλει καν να βγει έξω στον κήπο και να φοβάται ακόμα και να δει μια φωτογραφία του συγκεκριμένου μηχανήματος ή να ακούσει να μιλούν για αυτό.
Παιδί και άγχος : Αναγνώριση συμπτωμάτων
Σημαντικά ερωτήματα
Εάν κάποιος αναρωτιέται για το αν η συμπεριφορά ενός παιδιού αποτελεί εκδήλωση έντονου άγχους, θα πρέπει να προσπαθήσει να απαντήσει στα εξής ερωτήματα:
– Είναι ο φόβος του παιδιού συμβατός με την ηλικία του; Εξαφανίζεται εάν αλλάξουν οι συνθήκες;
– Μπορεί η συμπεριφορά να αντιπροσωπεύει κάτι άλλο εκτός από φόβο και άγχος;
– Μπορεί η συμπεριφορά του παιδιού να αποτελεί έκφραση κατάθλιψης;
Είναι οι φοβίες κάτι το φυσιολογικό στα παιδιά;
Οι φοβίες που προαναφέραμε δεν είναι ασυνήθιστες σε παιδιά ηλικίας 2-3 χρόνων και δεν σημαίνουν απαραίτητα πως το παιδί έχει σοβαρό πρόβλημα. Τα περισσότερα από τα μισά παιδιά εμφανίζουν κάποια μορφή φοβίας ανάμεσα στο 2ο και του 3ο χρόνο της ζωής που σταδιακά εξαφανίζεται μετά από κάποιο διάστημα.
Τι μπορούμε να κάνουμε ως γονείς/φροντιστές
Όταν ένα παιδί εμφανίσει κάποια μορφή άγχους ή φοβίας, δεν θα πρέπει να σκεφτόμαστε αποκλειστικά το πώς θα καταφέρουμε να μειώσουμε την ένταση του συγκεκριμένου άγχους αλλά το άγχος και το φόβο του παιδιού, γενικώς.
Όλοι όσοι ασχολούνται με το παιδί θα πρέπει να προσπαθήσουν να δείξουν και να του δώσουν επιπλέον δείγματα αγάπης και φροντίδας στο διάστημα αυτό. Είναι σημαντικό οι ενήλικες να αποδεχθούν το φόβο του παιδιού, όσο ακατανόητος ή αβάσιμος και αν φαίνεται. Η ένδειξη αγάπης, η παρηγοριά και ο καθησυχασμός αποτελούν συχνά τα καλύτερα αντίδοτα απέναντι σε τέτοιου είδους μη ρεαλιστικούς παιδικούς φόβους.
Επειδή είναι πολλοί και οι ενήλικες που έχουν ανάλογες φοβίες, γνωρίζουμε πολύ καλά πως οι διάφορες διαβεβαιώσεις περί του παράλογου του φόβου όχι μόνο δεν βοηθούν -γιατί αυτό το γνωρίζει πολύ καλά και αυτός που φοβάται- αλλά δημιουργούν ταυτόχρονα και μια αίσθηση ιδιότυπης μοναξιάς καθώς νιώθει πως δεν τον καταλαβαίνουν. Αυτό που χρειάζεται είναι αποδοχή, κατανόηση και συμπάθεια.
Θα πρέπει, επίσης, να σκεφθούμε τι πιθανόν μπορεί να μειώσει την ανησυχία και το στρες του παιδιού στην καθημερινότητά του, δημιουργώντας, με τον τρόπο αυτόν, ένα όσο το δυνατόν πιο ασφαλές και προβλέψιμο περιβάλλον. Αξίζει, επίσης, να σκεφθούμε το ενδεχόμενο να νιώθει το παιδί μεγάλη πίεση -εξαιτίας προσδοκιών είτε δικών του είτε του περίγυρου- ώστε να μεγαλώσει και να γίνει δυνατός, πριν την ώρα του.
Η ασφάλεια διαμέσου της εμπειρίας
Εξίσου μεγάλη σημασία με την αποδοχή και το σεβασμό απέναντι στο άγχος και στους φόβους του παιδιού έχει και μια ήρεμη και νηφάλια στάση από την πλευρά των ενηλίκων που να το διαβεβαιώνει πως δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας, παράλληλα με μια απλή εξήγηση των λόγων γιατί δεν χρειάζεται να ανησυχεί.
Ο καλύτερος τρόπος για να ξεπεράσει ένα παιδί ανάλογους φόβους ή άγχη είναι να βιώσει μέσα από την εμπειρία πως αυτό που φοβάται είναι στην πραγματικότητα εντελώς ακίνδυνο. Αυτό σημαίνει πως το παιδί, ευκαιρίας δοθείσης , θα πρέπει να έχει κάποιας μορφής εμπειρία και πιο άμεση αντιμετώπιση αυτού που του προκαλεί άγχος και φόβο, π.χ. τα σκυλιά. Αυτό, όμως, θα πρέπει να γίνεται προσεκτικά και στο βαθμό που το παιδί αντέχει. Θα πρέπει να ερεθίσουμε την περιέργεια του παιδιού, όχι όμως και να το πιέσουμε ή να το εξαναγκάσουμε -αν δεν θέλει- να πλησιάσει ένα ζώο που φοβάται. Η πίεση κάνει τα πράγματα ακόμη δυσκολότερα συνήθως.
Όταν ο γονιός δεν αισθάνεται καλά – Η αναγκαιότητα θεραπείας
Υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις παιδιών που απαιτούν πιο εξειδικευμένη βοήθεια. Ο γονιός ίσως να έχει εξουθενωθεί και να θυμώνει που το παιδί δεν τολμά να κάνει απλά καθημερινά πράγματα, εμποδίζοντας πολλές φορές και τη λειτουργία ολόκληρης της οικογένειας. Αυτός ο θυμός του γονιού μπορεί μεν να είναι κατανοητός, δεν βοηθά, όμως, σε καμία περίπτωση ένα παιδί που ήδη αισθάνεται μεγάλο φόβο και άγχος.
Ορισμένοι γονείς μπορεί να ντρέπονται και να ανησυχούν για το πώς βλέπουν οι άλλοι το παιδί του ή και τον ίδιο. Στα συναισθήματα αυτά προστίθενται συχνά και αυτά της ενδεχόμενης προσωπικής ενοχής που να κάνουν την όλη κατάσταση αφόρητη. Στην περίπτωση αυτή, καλό είναι να ζητηθεί η γνώμη και η βοήθεια κάποιου ειδικού που να δώσει εξηγήσεις και προοπτική στα προβλήματα του παιδιού ώστε να μην επιδεινωθούν και μονιμοποιηθούν.
Σάββας Ν. Σαλπιστής, Ph.D., Κλινικός Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπευτής
Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης
Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής
Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης
